Kościół i klasztor Klarysek w okresie staropolskim
Starosądecki konwent klarysek został ufundowany przez księżną Kingę 6 lipca 1280 r. W jego skład wchodził klasztor i kościół, początkowo pw. św. Klary, później Świętej Trójcy. Etapy budowy kościoła konwenckiego nie zostały w pełni rozpoznane. Wiadomo jednak, że w 1285 r. świątynia była przynajmniej częściowo wybudowana, za czym przemawia nadanie jej przez arcybiskupa Jakuba Świnkę odpustów w święta wyznaczone. Konsekracji kościoła dokonał w 1332 r. biskup krakowski Jan Grot, co związane było z zakończeniem prac budowlanych nie tylko przy świątyni konwenckiej, ale również przy klasztorze żeńskim.
Fotografia starosądeckiego klasztoru ze zbiorów Muzeum Ziemi Sądeckiej
Kościół klasztorny powstał z piaskowca beskidzkiego. Ślady jego średniowiecznej proweniencji dostrzegamy w dwuprzęsłowym prezbiterium, które wyróżnia się późnoromańskimi rytami. W pięcioprzęsłowym korpusie nawy zwraca uwagę oddzielna dwuprzęsłowa część zachodnia – dawny kapitularz ze słupem na środku podtrzymującym sklepienie (nad nim oratorium klauzurowe). Do gotyckiej fazy budowy zalicza się również dobudowaną XIV-wieczną kaplicę św. Kingi (pierwotnie Mariacka, oddzielona kratą) oraz sąsiadujący z nią tzw. konfesjonał. Średniowieczną metrykę kościoła poświadczają także wczesnogotyckie elementy kamieniarki: maswerki okienne, portal w kruchcie północnej, przeźrocze między oratorium a chórem muzycznym oraz sklepienia krzyżowo-żebrowe.
Księżna Kinga, Rys. wg obrazu W. Rossowskiego (projekt J. Matejko)
W przeciwieństwie do kościoła, który od początku był murowany, przylegający doń od strony południowej klasztor w pierwszym okresie istnienia zbudowany był częściowo, a może nawet głównie z drewna. W czasach Jana Długosza w skład zabudowań konwenckich wchodziły jedyfnie pojedyncze budynki. Średniowieczny rodowód posiadała również wolno stojąca wieża bramna w zachodniej części dziedzińca kościelnego. Klasztor początkowo był „oparkaniony”, a więc raczej obwiedziony ogrodzeniem drewnianym niż murowanym. Przeciwko tej hipotezie przemawia jednak fakt, iż w okresie jego przebudowy na początku XVII w. mowa jest o nadbudowie muru, w którym miano zlikwidować większość baszt (pozostała jedna, zachowana do dzisiaj).
Klasztor. Widok od północnego wschodu. Karta pocztowa ze zbiorów Muzeum Ziemi Sądeckiej
Wynikiem wizytacji biskupa krakowskiego kard. Jerzego Radziwiłła, przeprowadzonej w końcu XVI w., była przebudowa klasztoru podjęta za czasów bp. Bernarda Maciejowskiego. Dzieła tego dokonano pod kierownictwem pochodzącego z Tyrolu muratora i rzeźbiarza Jana de Simoni. Klasztor, podobny do tego, jaki znamy dzisiaj, a więc murowany i piętrowy, powstał zasadniczo w latach 1601–1605 przez wybudowanie trzech skrzydeł: zachodniego, południowego i wschodniego. Czwarte skrzydło, północne, w najstarszej jego części, uległo przeróbkom, tworząc na wysokości parteru trakt komunikacyjny. Klasztor obwiedziony był kamiennym murem ze strzelnicami, zdobionym dekoracją sgraffitową (1632); wewnątrz zabudowy powstał wirydarz. Dziełem Jana de Simoni był także dom kapłański przy dziedzińcu kościelnym, zwany obecnie Domem Kapelana lub Domem Kingi z dekoracją sgraffitową na ścianie południowej. Uzupełniając dodajmy, że w pierwszej połowie XVII w. dokonano przebudowy wieży wjazdowej, która posiada portal kamienny oraz efektowne zwieńczenie w formie cebulastego hełmu z iglicą.
W późniejszych okresach projekty budowlane kontynuowano w mniejszej skali. W połowie XVII w. powstała dobudówka przy prezbiterium przeznaczona na chór muzyczny (obecnie zakrystia); przebudowie uległy sklepienia w nawie i na chórze zakonnym. W tym samym czasie powstał kamienny szczyt kościoła od strony zachodniej z bogatą dekoracją rzeźbiarską (obecnie znajduje się na nim płaskorzeźba Trójcy Świętej oraz figury św. Kingi i Bolesława Wstydliwego we wnękach, odkute w 1861 r. przez Jana Adeodatusa Martyńskiego według koncepcji i rysunku Szczęsnego Morawskiego). W obrębie klauzury do istotniejszych zmian zaliczyć należy nadbudowę nad wspomnianym wcześniej konfesjonałem kaplicy Loretańskiej (1664), adaptującej według tradycji celę księżnej Kingi. Po pożarze w 1764 r. kościół został przyozdobiony wysmukłą wieżyczką na sygnaturkę, przypisywaną architektowi królewskiemu Franciszkowi Placidiemu.
Leszek Migrała
Leszek Migrała