Średniowieczne początki kościoła św. Małgorzaty w Nowym Sączu

Późniejsi badacze wypowiadali się na ten temat ostrożnie. Stefan Świszczowski stwierdził jedynie, że jeszcze przed lokacją Nowego Sącza w 1292 r. w sąsiedztwie obecnego kościoła św. Małgorzaty istniał kościół zbudowany z kamienia. Z kolei ks. Józef Fiałkowski powtórzył znane wcześniej stwierdzenie, iż w XIV w. kościół św. Małgorzaty był filią kościoła św. Wojciecha, dowodząc jednocześnie, że ten drugi dość szybko (przed 1343 r.) został „zdystansowany” przez świątynię mu podporządkowaną. Za tą ostatnią opinią opowiedział się także Kazimierz Dziwik, dodając ryzykownie, iż kościół św. Wojciecha pochodził z XII a kościół św. Małgorzaty z początku XIII stulecia. Odmiennie przedstawił to zagadnienie ks. Bolesław Kumor, pisząc, iż lokowanie nowego miasta w XIII w. wiązało się z budową własnego kościoła i utworzeniem odrębnego okręgu parafialnego; podkreślił przy tym, że „reguła ta nie zna żadnych wyjątków”, i że w przypadku istnienia w osadzie przedlokacyjnej wcześniejszej świątyni (najczęściej poza obrębem miasta), afiliowana była ona do nowo powstałego kościoła miejskiego.

Najnowsza literatura historyczna zagadnień związanych z początkami kościoła św. Małgorzaty w pełni nie rozstrzyga, ale z uwagi na przekonywującą argumentację pozwala na stosunkowo spójną i jednoznaczną odpowiedź w kwestiach wyżej wspomnianych. W oparciu o ustalenia Zbigniewa Beiersdorfa i Bogusława Krasnowolskiego oraz pracę ks. Stanisława Salaterskiego stwierdzić możemy, że kościół św. Małgorzaty, od samego początku murowany, powstał w okresie lokacji Nowego Sącza, a zatem nie na początku XIII w., lecz w końcu tego stulecia, stając się świątynią parafialną jeszcze przed rokiem 1325, za czym przemawia pochodzące z tego okresu wymienienie parafii Nowy Sącz wśród parafii dekanatu sądeckiego. Późniejsza historia kościoła św. Małgorzaty rysuje się wyraziściej, co nie znaczy, że bez znaków zapytania dotyczących choćby pierwotnego wyglądu świątyni murowanej. W kwestii tej skłonni jesteśmy powtórzyć, że w fazie romańskiej był to kościół jednowieżowy z dwoma bliźniaczymi oknami, a więc taki jaki w przybliżeniu przedstawia pieczęć miejska znajdująca się przy dokumencie pergaminowym z 1343 r. Na podstawie badań architektonicznych z połowy ubiegłego stulecia stwierdzić możemy także, że przed końcem XIV w. powstało sklepienie kościoła, nieco później została dobudowana kaplica Wszystkich Świętych (obecnie nawa północna). Jeszcze później (na przełomie XIV i XV w.) zostały wybudowane trzy dalsze kaplice: św. Anny, Świętej Trójcy oraz Nawiedzenia Najświętszej Panny Maryi.

O wyposażeniu pierwotnego kościoła romańskiego (z zachowanymi czternastowiecznymi polichromiami), zapewne dwunawowego z trzema filarami na osi, nie da się powiedzieć zbyt wiele. Właściwie jedynie to, że w kaplicy Wszystkich Świętych znajdował się ołtarz przywieziony z Prus, ofiarowany według tradycji przez rycerzy wracających po bitwie pod Grunwaldem, co o tyle sprzeczne z ogólnie znanymi faktami, że rycerstwo sądeckie w tamtym czasie nie było zaangażowane w bezpośrednią walkę z Zakonem Krzyżackim, lecz przeznaczone do obrony południowej granicy państwa polskiego, zagrożonej w czasie wielkiej wojny (1409–1411) przez króla węgierskiego Zygmunta Luksemburskiego.

Autor: Leszek Migrała