Kolekcjonerzy i miłośnicy muzealnictwa
Początki muzealnictwa nowosądeckiego okrywa mgła tajemnicy. Pewnym jest jednak, że działalność stricte muzealną poprzedziły w Nowym Sączu inicjatywy pokrewne o charakterze kolekcjonerskim, sięgające swymi początkami co najmniej połowy XIX w. Świadczył o tym m.in. zbiór mineralogiczny znajdujący się w ówczesnym C. K. Gimnazjum, liczący w 1850 r. 427 kamieni i skamieniałości, powiększony w 1852 r. do 605 okazów.
O ciekawej kolekcji archeologiczno-archiwalno-artystycznej słyszymy także w związku z wystawą otwartą 10 czerwca 1888 r. przez oddział nowosądecki Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, którą obejrzało ponad 600 osób, mających możność zapoznać się z około 1200 eksponatami, wśród których znajdowały się m.in. zbroje, urny z epok kamienia i brązu, kilkadziesiąt obrazów, kilkaset monet, przywileje pergaminowe, karabiny, szable, pistolety itp.
Budynek Towarzystwa Gimnastycznego Sokół w Nowym Sączu, pocz. XX w. Pocztówka ze zbiorów Muzeum Ziemi Sądeckiej
Tworzenie zbiorów w końcu XIX w. i na początku XX stulecia implikowane było względami estetycznymi, emocjonalnymi, hobbystycznymi i naukowymi. Kolekcje dzieł i okazów powstawały w domach inteligenckich zamożniejszego mieszczaństwa. Jak ustalił prof. Tadeusz Aleksander, w Nowym Sączu pasji kolekcjonerskiej oddawali się: dr Onufry Trembecki (lekarz, burmistrz miasta w 1870), Józef Wieniawa-Zubrzycki (wnuk dr. Onufrego Trembeckiego, bibliofil, pasjonat fotografii), Stanisław Klemensiewicz (przyrodnik, dyrektor II Gimnazjum w latach 1908–1920). Poza Nowym Sączem, we Lwowie, znanym kolekcjonerem źródeł pisanych galicyjskich, w tym sądeckich, był Antoni Julian Schneider, znany XIX-wieczny dokumentalista i encyklopedysta, po którym pozostały m.in. tzw. „Teki Krakowskie”. W późniejszym czasie w gronie zamiłowanych zbieraczy znajdujemy przede wszystkim dr. Jana Dudzińskiego ‒ lekarza, kolekcjonera znaczków, entomologa oraz Romana Szkaradka ‒ kontrolera pocztowego, filatelistę i numizmatyka. Do bardziej znanych kolekcjonerów sądeckich zaliczyć należy także Mieczysława Jarosza (w okresie międzywojennym właściciel apteki „Pod Białym Orłem”, Rynek 27), posiadacza obrazów Juliana Fałata, Józefa Chełmońskiego, Leona Wyczółkowskiego i Artura Grottgera
Stanisław Rzepiński, zdjęcie z tableau maturalnego z 1903 r.(reprodukcja za: J. Tomasik, Mój Długosz, Tęcza, Nowy Sącz 2003, fot. Andrzej Znojek) w Meander 1-2/06
Jeszcze większe znaczenie ze względu na swój publiczny charakter miały zbiory archeologiczne zgromadzone na początku XX w. w C. K. Gimnazjum Wyższym. Powstały one z inicjatywy Stanisława Rzepińskiego, nauczyciela greki i łaciny, w latach 1899–1912 dyrektora najważniejszej w tamtym czasie w Nowym Sączu szkoły średniej, który jako znany miłośnik kultury antycznej zorganizował w kierowanym przez siebie zakładzie szkolnym jeden z największych ówcześnie w Galicji gabinetów archeologicznych, wsparty przez austriackie Ministerstwo Wyznań i Oświaty kwotą 200 koron. Pomocnikiem Stanisława Rzepińskiego był uczeń gimnazjalny Gustaw Przychocki, późniejszy filolog klasyczny, profesor i rektor Uniwersytetu Warszawskiego, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek Polskiej Akademii Umiejętności oraz Aleksander Demkowicz, profesor gimnazjalny w latach 1898–1910. W późniejszym czasie rolę opiekuna zbiorów pełnił Michał Pelczar (dyrektor I Gimnazjum w Nowym Sączu w latach 1912–1933) oraz Wojciech Hadała (nauczyciel gimnazjalny w latach 1912–1916). W czasie I wojny światowej zbiory gabinetu zostały wywiezione do Białej. Po zakończeniu działań wojennych Stanisław Rzepiński osobiście przywiózł je z powrotem do Nowego Sącza. W 1921 r. gabinet posiadał 1750 monet oraz 1529 innych eksponatów i przedmiotów inwentarzowych. W czasie II wojny światowej kolekcja uległa rozproszeniu; większa jej część zaginęła bezpowrotnie.
Autor: Leszek Migrała
Autor: Leszek Migrała