wystawa

Jadą wozy kolorowe. Tabor w pamięci i w twórczości artystycznej Cyganów/Romów

Zapraszamy na niezwykłą wystawę złożoną z eksponatów zbieranych przez Pawła Lechowskiego, etnografa, który kulturą romską interesuje się nieprzerwanie od lat 60. ubiegłego wieku. Dzięki jego kolekcji poznamy Romów z taborów i tych, którzy wędrowanie znają jedynie z opowiadań starszego pokolenia.

Wernisaż

26 maja 2023
godz. 12.00
Muzeum Nikifora
Krynica-Zdrój
Bulwary Dietla 19

Kurator wystawy: Zbigniew Wolanin
Konsultacja naukowa: Paweł Lechowski

Wystawa czynna do 27 sierpnia 2023 r.

Paweł Lechowski z wykształcenia jest etnografem, w przeszłości ekspertem i doradcą w kwestiach romskich Departamentu Wyznań Religijnych oraz Mniejszości Narodowych i Etnicznych przy MSWiA. Uczestniczy w programach edukacyjnych i integracyjnych oraz angażuje się w działalność różnych organizacji promujących kulturę tej mniejszości etnicznej. Bierze udział w konferencjach, a jego opinie były cytowane w raportach European Rome Rights Center. Kulturą romską interesuje się nieustannie od lat 60. ubiegłego wieku. Na przełomie lat 80. i 90. jako
pracownik Muzeum Etnograficznego w Tarnowie uczestniczył w organizacji stałej ekspozycji romskiej i pozyskiwaniu na nią obiektów. Kilka lat później, nie będąc już pracownikiem muzeum, zaczął realizować zamysł stworzenia własnej kolekcji. Sprzyjającą okolicznością stała się migracja rumuńskich Romów do Polski. Nawiązał wówczas z nimi kontakt, a rozwój kolekcji był efektem dodatkowym pomocy, której im udzielał. Organizował opiekę lekarską, pomoc prawną, szukał miejsc gdzie mogliby się zatrzymać, zwłaszcza podczas zimowych mrozów, tłumaczył ważne sprawy z/na język romani. W latach 1994–2000 w jego mieszkaniu żyła kilkupokoleniowa rodzina rumuńskich Romów i okresowo bywało u niego ponad 20 osób. Wśród znajomych Lechowski został żartobliwie nazwany „rumuńskim konsulem”, a znajomość z Romami rozwinęła się w przyjaźń.

W laudacji przyznanej mu w 2002 r. nagrody Fundacji Polcul, Joanna Dunikowska ujęła zasługi laureata w tych słowach: „…dzięki tym kontaktom zaczął posługiwać się językiem romani, który dotąd znał tylko biernie. Romowie zwracali się do niego ze swoimi problemami i poczuł, że coraz bardziej liczą na jego pomoc […]. Wieść o gadziu bezinteresownie pomagającym
Cyganom rozchodziła się błyskawicznie”. Zainteresowanie Pawła Lechowskiego odmienną kulturą, które przerodziło się w pasję, dało podstawę jednej z największych prywatnych kolekcji cyganianów w Polsce. Jest to szczególny zbiór ze względu na jego liczbę i różnorodność. Istotnym bodźcem w podjętej przez Lechowskiego w 1990 roku decyzji o kolekcjonowaniu stała się znaleziona ikonka przedstawiająca Matkę Boską – do dziś traktowana przez niego jako talizman. Podczas próby pozyskania cygańskiego wozu do zbiorów muzealnych, trafił do opuszczonego koczowiska w Prokocimiu, na ówczesnych peryferiach Krakowa. W swoich notatkach zapisał: „W jednym z wozów znalazłem porzuconą niewielką ikonkę, jak się potem okazało, malowaną przez jednego z młodocianych mieszkańców koczowiska. Ikona, obecnie z numerem inwentarzowym PL-1, zanim okazała się zalążkiem wszystkich zbiorów
najróżnorodniejszych eksponatów i archiwaliów, to w pierwszym etapie była inspiracją do tropienia wszelkich przejawów twórczości plastycznej wśród Romów. Twórczości, która według przekonania ówczesnych cyganologów/romologów nie istniała”. Lechowski długo poszukiwał autora ikony, lecz bez skutku. Uzyskane jednak przy tej okazji przesłanki jednoznacznie świadczą, że została wykonana w środowisku Romów, jest więc ona przejawem ich twórczości plastycznej.

Obecnie w kolekcji jest około 400 zinwentaryzowanych przedmiotów, wykonanych lub użytkowanych przez Romów. Tworzą one tematyczne zespoły: romską sztukę plastyczną (malarstwo olejne, pastele, rysunki, grafiki, rzeźba), cygańskie rzemiosło (wyroby kotlarskie, kowalskie, odlewnicze, koszykarskie) i wyroby użytkowane przez Romów; instrumenty muzyczne, zdobnicze elementy do wozu, ubiór i biżuterię oraz przedmioty świadczące o obecności Romów jako inspiracji w kulturze społeczności większościowej. Jest to sztuka plastyczna, pocztówki, nuty i śpiewniki nawiązujące do motywów muzyki cygańskiej, figurki ceramiczne, lalki i opakowania po produktach (produkty spożywcze, pudełka po papierosach, butelki po napojach). W kolekcji są także nagrania dźwiękowe: muzyka utrwalona na kasetach i płytach winylowych, opowiadane bajki na motywach cygańskich, filmy o tematyce romskiej, audycje radiowe i telewizyjne. Dopełnienie stanowią archiwalia w postaci kilku urzędowych dokumentów, liczne fotografie, pocztówki, bogata literatura fachowa z Polski i zagranicy, także w języku romani.

Ponadto w zbiorach są afisze informujące o różnych spotkaniach dotyczących kultury romskiej: odczytach, prelekcjach, imprezach i występach z udziałem romskich zespołów oraz plakaty zapowiadające filmy, które zawierają wątki romskie. Lechowski podkreśla, że „Wszystkie te gromadzone przedmioty nie stanowią i nigdy nie stworzą jakiejś skończonej, zamkniętej całości, jakiejś kompletnej kolekcji. Wszystkie te zbiory nie tylko mogą, ale powinny być wciąż wzbogacane, uzupełniane i uaktualniane o nowe eksponaty i archiwalia. Tylko wówczas, choć nigdy w pełni tej idei się nie zrealizuje, ale przynajmniej można się przybliżyć do w miarę najpełniejszego przedstawienia, zobrazowania, zarówno świata i kultury Romów, jak i sposobów odbierania, postrzegania tego świata i kultury przez nas – nie Cyganów”. W kolekcji znajdują się przedmioty pochodzące nie tylko z Polski, ale również z krajów bałkańskich: Rumunii, Bułgarii, Macedonii, Albanii; ze wschodu: Rosji i Ukrainy; z zachodu: Hiszpanii, a także ze Słowacji. Ich pozyskanie nierzadko wiązało się z podróżami do krajów południowej Europy. Zbiory te są często prezentowane przy okazji tematycznych wystaw lub prelekcji. Służą również działaniom edukacyjnym związanym z przeciwdziałaniem dyskryminacji i nietolerancji.

dr Magdalena Kwiecińska

Na zdjęciach – przykładowe prace z kolekcji Pawła Lechowskiego